تجارت با افغانستان

درباره افغانستان چه می‌دانیم؟

بسیاری از ما و سایر افراد جهان با شنیدن نام افغانستان، احتمالا به یاد جنگ و انفجارهای پی‌درپی خواهیم افتاد که طالبان نیز مسئولیت همه آنها را بر عهده می‌گیرد. بنابراین کمتر کسی به فکر صادرات به افغانستان یا حتی تجارت با آن خواهد بود. این در حالی است که آمارهای رسمی نشان می‌دهد که بخش قابل‌توجهی از تجارت خارجی کشورمان مربوط به افغانستان و صادرات به این کشور بوده که در ادامه بیشتر آن را بیان می‌کنیم. ما در این مقاله قصد داریم تا به مهم‌ترین نکات در زمینه آموزش صادرات به افغانستان بپردازیم. اما قبل از آن نیاز است تا نکاتی در خصوص ویژگی‌های جمعیتی، سیاسی، اجتماعی و اقتصادی این کشور بدانیم. بعد از آن به بیان آمارها و نکاتی در زمینه تجارت ایران و افغانستان خواهیم پرداخت.

ویژگی‌های جمعیتی، فرهنگی و اجتماعی افغانستان

افغانستان از جمله کشورهایی است که دارای بیشترین قرابت فرهنگی و زبانی با ایران از جمله فارسی‌زبانان است. زبان و فرهنگ مشترک باعث شده تا تجار و بازرگانان دو طرف بهتر بتوانند با یکدیگر ارتباط بگیرند. با این حال، این کشور از اقوام و مذاهب گوناگونی تشکیل شده که نیاز است با آنها و همچنین سایر ویژگی‌های ترکیب جمعیتی این کشور بیشتر آشنا شد. جدول زیر به خوبی نشان‌دهنده ویژگی‌های جمعیتی و فرهنگی اجتماعی این کشور است.

جغرافیا، تاریخ و سیاست در افغانستان

افغانستان از معدود کشورهای جهان است که محصور در خشکی بوده و هیچ دسترسی به آبهای آزاد ندارد. این مساله باعث شده تا افغانستان بیشتر به کشورهای همسایه خود در امر تجارت و بازرگانی تکیه کند. افغانستان چیزی در حدود 34 استان و 400 شهرستان مختلف دارد و وسعت آن چیزی در حدود 652230 کیلومتر مربع بوده که نشان از وسعت جغرافیایی آن دارد. همسایگان افغاستان شامل کشورهای ایران، ترکمنستان، تاجیکستان، پاکستان، چین و ازبکستان بوده که همسایگی با چین یکی از مزیت‌های این کشور در امر تجارت و بازرگانی محسوب می‌شود. جغرافیای این کشور تقریبا به سه بخش مجزا تقسیم‌بندی می‌شود. بخش غرب و جنوب غربی آن را که با ایران نیز همسایه بوده، بیشتر مناطق خشک و بیابانی تشکیل داده است. این در حالی است که در مناطقی از شمال افغانستان، دشت‌ها و جلگه‌های حاصل‌خیزی وجود دارند که کشاورزی و دامداری را رونق بخشیده است. مناطق مرکزی افغانستان نیز جایی است که بیشتر توسط کوه‌ها احاطه شده است. این کشور چندین رود مهم دارد که نقش زیادی در کشاورزی و دامپروری آن دارند. از جمله این رودها می‌توان به هریررود، هیرمند، دریای کابل و آمودریا اشاره کرد که رود هیرمند در مرز با ایران قرار گرفته است. جغرایفیای افغانستان دارای چندین دریاچه کوچک و متوسط بوده و از وجود معادن مختلف مانند مس، کرومیت، اورانیوم، زغال سنگ، آهن، گوگرد و برخی معادن دیگر بهره می‌برد. از این معادن می‌توان به عنوان مهم‌ترین سرمایه‌های افغانستان نام برد که بسیاری از شرکت‌ها و کشورها به دنبال سرمایه‌گذاری در آنها هستند.

از آنجا که این کشور در یک موقعیت حساسی قرار گرفته، بنابراین در طول تاریخ همواره مورد توجه حکومت‌های مختلف قرار گرفته است. حمله مغول‌ها، اسکندر مقدونی، اعراب مسلمان و حکومت‌های مختلف ایران از جمله آنها بوده است. اگرچه به اعتقاد برخی از مورخان، افغانستان بخشی از ایران قدیم محسوب می‌شده، اما روند استقلال آن در قرن‌های هجدهم و نورزدهم میلادی شروع شد تا در نهایت توسط امان الله خان در قرن نوزدهم میلادی توانست به استقلال دست پیدا کند. در دهه‌های اخیر همسایه شرقی ایران همواره محل نزاع و درگیری قدرت‌های مختلف از جمله شوروی، آمریکا و گروه‌های شبه‌نظامی افراطی مانند طالبان بوده است. بنابراین این کشور هنوز در تولید بسیاری از کالاها و خدمات اولیه به خودکفایی نرسیده و به واردات آنها نیاز دارد. به لحاظ تاریخی، تاریخ افغانستان نسبت به سایر کشورها، به ایران قرابت بسیار نزدیک‌تری دارد و این مساله باعث نزدیکی فرهنگ آنها به یکدیگر شده است.

افعانستان به لحاظ وضعیت سیاسی و حکومتی نیز دوران‌های مختلف و پرتنشی را پشت سر گذاشته است. بعد از حمله آمریکا به این کشور، طالبان اخراج و قانون اساسی جدید تصویب شد. براساس این قانون، حکومت افغانستان برخلاف برخی کشورها مانند عراق، به صورت ریاستی بوده و رئیس‌جمهور که توسط مردم به صورت مستقیم انتخاب می‌شود، دارای قدرت زیادی است. با این حال، این کشور دارای دو مجلس قانون‌گذاری بوده که نماینده استان‌ها و ولایات مختلف در آن حضور دارند. همسایه شرقی به لحاظ سیاسی دارای ارتباط خوبی با ایران بوده و همین موضوع به پشتوانه‌ای برای تقویت روابط تجاری دو کشور تبدیل شده است.

آنچه باید از اقتصاد افغانستان بدانیم

اقتصاد در افغانستان همواره تاثیرپذیر از مساله جنگ بوده است. اما در چند سال اخیر و به دنبال تاسیس حکومت جدید در این کشور، وضعیت بهبود پیدا کرده است.حداقل این کشور توانسته در بسیاری از سازمان‌های بین‌المللی عضو شود، سرمایه خارجی جذب کند و از همه مهم‌تر داد و ستد خود را دوباره با کشورهای مختلف از جمله ایران برقرار کند. اقتصاد این کشور چندان بویی از صنعت نبرده و بیشتر بر روی بحث کشاورزی متمرکز است. ضمن آنکه بیشتر جمعیت آن را نیز روستائیان تشکیل می‌دهند. علی‌رغم تمام تنش‌ها و جنگ‌هایی که در فضای داخلی آن وجود دارد، اما این کشور توانسته در بسیاری از شاخص‌های اقتصادی حداقل وضعیت باثباتی داشته و چندان دچار نوسان نباشد. جدول زیر چکیده‌ای از وضعیت اقتصاد افغانستان در سال 2019 براساس آخرین داده‌های سازمان‌های بین‌امللی بانک جهانی، صندوق بین‌المللی پول و سازمان جهانی کار است.

وضعیت تجارت افغانستان به چه صورت است؟

افغانستان به علت توسعه‌نیافتگی و عقب ماندن بخش صنعتی و تولید آن از روند پسشرفت جهانی، نیاز شدیدی به واردات دارد. هر چند که در این کشور روحیه مصرف‌گرایی کمتر است، اما متنوع نبودن اقتصاد آن باعث شده تا بسیاری از کالاهای مصرفی روزمره را نیز از سایر کشورها وارد کند. بیشتر حجم اقتصاد افغانستان مربوط به بخش کشاورزی و بعد از آن خدمات است. البته کشاورزی آن نیز چندان پیشرفته نیست و بیشتر به چند محصول خاص محدود می‌شود. از آنجا که به آب‌های آزاد دسترسی ندارد، مقامات این کشور تمایل زیادی برای تجارت با همسایگان دارند. با این حال، در چند سال اخیر صحبت از استفاده افغانستان از بندر چابهار برای تجارت با سایر بخش‌های جهان شده است. مقامات کابل به دنبال آن هستند تا در این خصوص با هند نیز همکاری کنند. لازم به ذکر است توسعه بندر چابهار از جانب ایران به هندی‌ها واگذار شده است. براساس آمارها کشورهای پاکستان و هند یکی از اصلی‌ترین شرکا افغانستان در بحث تجارت محسوب می‌شود.

کالاهای افغانستان بیشتر به چه کشورهایی صادر می‌شود؟

داده‌های سازمان تجارت جهانی (WTO) نشان می‌دهد که پاکستان و هندوستان با اختلاف بسیار زیاد دو تن از اصلی‌ترین مقاصد کالاهای تولیدی کشور افغانستان به شمار می‌روند. این دو کشور به ترتیب هر کدام به میزان 43 و 42 درصد از کالاهای صادراتی افغانستان را پذیرا هستند. بعد از هند می‌توان به کشورهایی همچون ایران (2درصد)، عربستان، عراق(1درصد)، ترکیه(2 درصد)، امارات متحده عربی (2 درصد) و چین (3 درصد) اشاره کرد.

داده‌های سازمان تجارت جهانی نشان می‌دهد که افغانستان قریب به 85 درصد از کالاهای خود را به دو کشور هندوستان و پاکستان صادر می‌کند.

این امکان وجود دارد که کالاهای صادراتی افغانستان به هندوستان و پاکستان، در اشکال و بسته‌بندی‌های جدید دوباره به سایر کشورها صادر شود. موضوعی که در تجارت با بسیاری از کشورهای توسعه‌نیافته و حتی کشورهای در حال توسعه مانند ایران نیز وجود دارد. از جمله می‌توان به زغفران ایران اشاره کرد که بعد از صادرات به برخی کشورها مانند اسپانیا، در بسته‌بندی‌های جدیدتر و بهتر دوباره به سایر کشورها صادر می‌شود.

افغانستان بیشتر از کدام کشورها کالا وارد می‌کند؟

اگرچه در بحث صادرات، افغانستان بیشتر بر روی دو کشور هند و پاکستان تمرکز کرده بود، اما در خصوص واردات تا حدود زیادی این موضوع متفاوت است. هر چند که باز هم دو کشور مذکور سهم قابل توجهی در واردات این کشور دارند، اما در اینجا سایر کشورها از جمله ایران نیز نقش زیادی دارند. براساس آمارهای سازمان تجارت جهانی (WTO) در سال 2018 افغانستان بیشترین واردات کالا را از کشور کشورمان ایران داشته که نشان از فرصت طلایی برای تجار کشورمان دارد. نقشه زیر مهم‌ترین شرکا تجاری این همسایه شرقی را در بحث واردات کالا سال 2018 نشان می‌دهد.

کشورهای چین، قزاقستان و پاکستان مهم‌ترین رقبای ایران در بحث صادرات به افغانستان محسوب می‌شوند

آمارهای نشان می‌دهد که در این سال کشورهای ایران (17 درصد)، چین(15)، پاکستان(14)، قزاقستان(10 درصد)، ازبکستان(7 درصد)، ترکمنستان(5 درصد) و هندوستان(4 درصد) به ترتیب بیشتری نقش را در میان کالاهای وارداتی کشور افغانستان داشته‌اند. در ادامه به مهم‌ترین کالاهایی که توسط این کشور وارد شده اشاره می‌کنیم.

لیست کالاهای وارداتی افغانستان

همانطور که گفته شد اقتصاد همسایه شرقی ایران چندان توسعه یافته نبوده و به همین علت منطقی است که بسیاری از کالاها و حتی نیازهای ضروری خود را از سایر کشورها وارد کند. در میان لیست کالاهای وارداتی افغانستان برخی محصولات مانند مواد غذایی، ماشین‌آلات و همچنین سوخت بیشتر دیده می‌شود. ما در لیست زیر به ترتیب به برخی از مهم‌ترین کالاها وارداتی این کشور براساس تازه‌ترین آمارها اشاره کردیم که به خوبی نیازهای وارداتی را نشان می‌دهد.

تجارت ایران و افغانستان چه وضعیتی دارد؟

همانطور که اشاره شد، حجم بسیار قابل توجهی از کالاهای بازار افغانستان از ایران وارد می‌شود. به طوری که براساس آخرین آمارها چیزی بین 17 تا 20 درصد از واردات این کشور از ایران تامین می‌شود. در بسیاری از مواقع افغانستان در صدر مقاصد صادراتی کالاهای ایران قرار دارد. وجود کیلومترها مرز زمینی مشترک در کنار فرهنگ و زبان مشترک باعث شده تا تجار ایرانی به راحتی بتوانند نیازهای صادراتی این بازار بزرگ را تشخیص و برای صادرات محصولات ایرانی اقدام کنند. هر چند که در این زمینه هنوز نیاز پتانسیل‌های زیادی برای فعالیت وجود دارد. چرا که کشورهایی مانند هند، چین و پاکستان از جمله رقبای ایران در بازار افغانستان به شمار می‌روند. انتظار می‌رود که با توجه به سیاست‌های اتخاذ شده در خصوص تجارت با این کشور و بحث بندر چابهار در این خصوص، حجم تجارت دو کشور در سالیان آینده افزایش پیدا کند. در ادامه وضعیت صادرات ایران به همسایه شرقی خود را بررسی می‌کنیم.

آمار صادرات ایران به افغانستان در سالیان اخیر

نمودار زیر نشان می‌دهد که سال 2015 ایران سهم بیشتری در تامین کالاهای وارداتی همسایه شرقی خود داشته و این میزان در یکی دو سال اخیر افت پیدا کرده است. هر چند به طور کل این میزان نسبت به سال‌های قبل از 2014 بسیار بهتر است. لازم به ذکر است که داده‌های سال 2017 در این آمار موجود نیست.

ایران در سال 2018 حدود 1.2 میلیارد دلار کالا به افغانستان صادر کرده است.

داده‌های نمودار فوق حاکی از آن است که در سال 2018 ایران به میزان 1.26 میلیارد دلار کالا به افغانستان صادر کرده که میزان بسیار قابل توجهی است. این میزان تقریبا با آمار سال 2016 برابر بوده، اما نسبت به آمار سال 2015 افت قابل توجهی داشته است. با این حال، هیچ خلاء و مانعی در خصوص افزایش کالاهای صادراتی ایران به همسایه شرقی خود وجود ندارد. خصوصا آنکه روابط سیاسی هر دو کشور نیز از ثبات خوبی برخوردار است.

چه کالایی به افغانستان صادر کنیم؟

این سوال بسیاری از افراد و تجار تازه‌کار برای تجارت با افغانستان است. پیش‌تر به لیست کالاهای وارداتی افغانستان از سراسر جهان اشاره کردیم. در اینجا قصد داریم تا به اصلی‌ترین گروه‌های کالایی که از کشورمان به افغانستان صادر می‌شود اشاره کنیم. به نظر می‌رسد با مشاهده این آمار و همچنین مقایسه بین هر دو، می‌توان به این سوال پاسخ داد که چه کالایی به افغانستان صادر کنیم. ما برای به دست اوردن اطلاعات مربوط به گروه‌های کالایی صادراتی به این کشور همسایه، از آخرین داده‌های گمرک جمهوری اسلامی ایران و همچنین سازمان تجارت جهانی استفاده کرده‌ایم. در لیست زیر به 10 محصول پرطرفدار که در سال 2018 از ایران به این کشور صادر شده اشاره می‌کنیم.

براساس آمارهای گمرک جمهوری اسلامی ایران، بیشتر صادرات کالاهای ایران به ترتیب از طریق گمرکات مشهد، اراک، دوغارون، بازارچه میلک، منطقه ویژه کاوه، میلک، منطقه ویژه اقتصادی پارس، بازارچه ماهیرود، غرب تهران، اصفهان، یزد و سایر گمرکات دیگر کشور صورت گرفته است.